Witaj, gościu! Zaloguj się lub Zarejestruj się.

0 użytkowników i 1 Gość przegląda ten wątek.

Autor Wątek: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?  (Przeczytany 8446 razy)

Offline Roszada

JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« dnia: 27 Październik, 2016, 09:50 »
Wszyscy doskonale wiedzą, że tekst hebrajski Biblii zawiera JHWH.
Nie zawiera go tekst aramejski zawarty miejscami w ST (i kilka słów w NT, np. Abba).
Coraz rzadziej występuje JHWH w młodszych księgach ST (w niektórych wcale Est, Koh, wiele Ps np. 43, 44, 45, 49).

Widoczny jest też proces zamiany JHWH na Bóg, np. księgi Kronik w stosunku do Królewskich, które powtarzają tę samą treść.

Nie zawierają go teksty deuterokanoniczne spisane po grecku oraz apokryfy ST za wyjątkiem hebr. Syracha.

Wspomina o takim procesie jeden z uczonych:

„Communio” Nr 1, 1994 s. 43-44 (art. Imię Boże w Izraelu) podaje, że

Cytuj
„niektóre hebrajskie rękopisy Biblii znalezione w Qumran mają w miejsce tetragramu Adonaj (Pan)”.
Inne zaś tetragram JHWH zapisywały jako 4 kropki lub zastępowały substytutem pochodzącym od terminu Elohim, tzn. Bóg:

Cytuj
„Miejscami tetragram zastępują cztery kropki (1QS 8,14 - cytat z Iz 40,3); użyto ich nawet w zwoju A Izajasza z groty 1 (33,7 - w dodatku powyżej linii Iz 40,7; ponadto w 4QSamC 1,3 - odpowiednik 1Sm 25,31; (...). Równie specyficzne jest zastępowanie tetragramu substytutem hw'h', który wydaje się być kombinacją trzeciej osoby liczby pojedynczej rodzaju męskiego, tzw. niezależnego zaimka osobowego - hu', i pierwszych dwóch liter ha'elohim (1QS 8,13)” („101 pytań o Qumran”, J. A. Fitzmyer SJ, Kraków 1997, s. 59-60).

Nie zawiera JHWH NT i pisma wczesnochrześcijańskie z wieków I-IV w cytatach z Biblii z Septuaginty oraz z innych tekstów, nawet hebrajskich. Jedynie aklamacja Alleluja, używana przez liczne kościoły do dziś, jest tam obecna. Czasem pisarze wczesnochrześcijańscy używają greckiej formy imienia Jahwe, ale NIGDY w cytatach z Biblii.

Cóż zatem dziwnego, że dawne kopie Septuaginty zawierają JHWH?
Inne młodsze nie zawierają lub zawierają jakiś substytut.
Co to wnosi do sprawy?
Towarzystwo Strażnica robi z tego odkrycie Kopernikowskie.

Owszem gdyby prócz tekstów LXX z JHWH odkryto by teksty NT z JHWH, to można by sądzić, że jakiś proces zamiany imienia Boga zachodził u chrześcijan w wiekach I-IV a nie tylko u Żydów, o których wspomnieliśmy powyżej.

Tak więc sensacyjne stwierdzenia Darka vel scooby mają się nijak do rzeczywistości.
« Ostatnia zmiana: 27 Październik, 2016, 09:56 wysłana przez Roszada »


Offline Roszada

Odp: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« Odpowiedź #1 dnia: 27 Październik, 2016, 13:25 »
Czy gdyby znaleziono JHWH w NT, to by o czymś świadczyło?
O czymś tak, ale niewiele bo to dawało.
W I wieku mamy bowiem różne środowiska chrześcijan:

palestyńskie, czyli Żydzi lub jak Korneliusz Rzymianin "bojący się Boga"
greckie
rzymskie
syryjskie
w każdym z tych środowisk są chrześcijanie z Żydów i z pogan
każde z nich posługiwało się innym językiem (greka, łacina, hebrajski, aramejski i odmiana syryjska).

Każde z tych środowisk ukształtowało sobie swoje pewne charakterystyczne zwyczaje, pewną liturgię i nazewnictwo (np. w pewnych środowiskach obchodzono tylko niedzielę, a w innych niedziele i szabat, a ebionici tylko szabat).
Dlatego nawet gdyby któreś z tych środowisk miało w swych kopiach NT JHWH to nie może być to uogólniane na całość chrześcijaństwa I wieku.
« Ostatnia zmiana: 27 Październik, 2016, 13:48 wysłana przez Roszada »


Gorszyciel

  • Gość
Odp: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« Odpowiedź #2 dnia: 27 Październik, 2016, 17:42 »
Całość chrześcijaństwa... Hmm. Ciekawe. Trudno mi to sobie wyobrazić czytając Ojców Kościoła, że coś takiego było...


Offline Roszada

Odp: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« Odpowiedź #3 dnia: 27 Październik, 2016, 19:27 »
Całość chrześcijaństwa... Hmm. Ciekawe. Trudno mi to sobie wyobrazić czytając Ojców Kościoła, że coś takiego było...
No właśnie nie było.
Inne chrześcijaństwo tu i tam.

W I wieku po Chr. istniały już zapewne dwa rodzaje starych rękopisów Septuaginty.

Pierwsze, z JHWH, na których wzorowali się później piszący po grecku rabini Akwila (II w. po Chr.) i Symmach (II/III w. po Chr.).

Drugie, bez JHWH, z jakich korzystali chrześcijanie i które przepisywali przez wieki.

Zauważmy, znane są do dziś te żydowskie przekłady greckie z JHWH i te których używali chrześcijanie, a które zawarte są w ogólnodostępnej Septuagincie.

Niektórych ludzi zaś bardzo podniecają skrawki LXX z JHWH, a nie zachwycają się tymi żydowskimi przekładami.
Dlaczego?
Może dlatego że niechrześcijańskie?
Że tam nie ma NT, w którym chcieliby znaleźć też JHWH?

Ale przecież te skrawki greckie ST z JHWH też nie są chrześcijańskie!
« Ostatnia zmiana: 27 Październik, 2016, 19:33 wysłana przez Roszada »


Gorszyciel

  • Gość
Odp: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« Odpowiedź #4 dnia: 27 Październik, 2016, 19:33 »
No nie są, nie są. Są żydowskie. Ale czyż chrześcijaństwo nie zrodziło się w łonie judaizmu? Czyż da się w ogóle próbować rozumieć genezę chrześcijaństwa bez zrozumienia starożytnego judaizmu świątynnego i rabinicznego?


Offline Roszada

Odp: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« Odpowiedź #5 dnia: 27 Październik, 2016, 19:40 »
No nie są, nie są. Są żydowskie. Ale czyż chrześcijaństwo nie zrodziło się w łonie judaizmu? Czyż da się w ogóle próbować rozumieć genezę chrześcijaństwa bez zrozumienia starożytnego judaizmu świątynnego i rabinicznego?
Oczywiście, że się wyłonili, ale z czasem zrobiła się przepaść o której pisze ok. 90 roku Jan.

Pisałem o tym tak:
Cytuj
   Po pierwsze, antyjudaizm ten pojawia się wśród chrześcijan już w I wieku, za życia św. Jana i jest on jakby odpowiedzią na antychrześcijańskie postawy Żydów, o których Ewangelia Jana mówi, że za wiarę w Jezusa zaczęli wykluczać z synagog (J 9:22, 12:42, 16:2).
   Komentarz KUL do Ewangelii Jana omawiając na stronach 48-49 kwestię antyjudaizmu między innymi podaje:
   „akcenty antyjudaistyczne wydają się w czwartej Ewangelii szczególnie silne, a wiele nawet nowszych prac mówi o jej ‘antysemityzmie’.” („Ewangelia według św. Jana. Wstęp – Przekład z Oryginału – Komentarz” Ks. L. Stachowiak, Poznań-Warszawa 1975, s. 48).
   Takim np. faktem potwierdzającym antyjudaistyczne nastawienie pod koniec I wieku jest używanie przez Jana dwóch różnych określeń wobec przedstawicieli judaizmu. Są to słowa: Żydzi i Izraelici. Gdy mówi on o dobrych, używa terminu „Izraelita” (J 1:47, 31, 49, 3:10), gdy zaś o złych, nazywa ich „Żydami” (J 5:16, 18, 6:41 itd.). Nawet określenia „Król Izraelski” (J 1:49, 12:13) i „Król Żydowski” (J 19:19, 21) wpisują się w ten podział i ukazują odmienna postawę różnych osób wobec Jezusa. Ciekawe, że pozostali ewangeliści prawie nie używają słowa „Żydzi”, a jedynie faryzeusze. Więcej o antyjudaizmie, a raczej antyfaryzeizmie patrz „Antyjudaizm a Ewangelia według św. Jana” M. S. Wróbel, Lublin 2005.



Offline Roszada

Odp: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« Odpowiedź #6 dnia: 27 Październik, 2016, 23:18 »
A NT czy zawierał JHWH?

Na przykład papirus P66 z II w. zawiera prawie całą Ewangelię Jana, a równie stary papirus P46 prawie całe Listy do Rzymian, Koryntian, Galatów, Efezjan, Kolosan i Hebrajczyków, w których nie ma imienia Jahwe (patrz Novum Testamentu Graece).

Jednak ŚJ, między innymi w tych pismach, wstawili imię Jehowa (patrz „Chrześcijańskie Pisma Greckie...” s. 413).


Gorszyciel

  • Gość
Odp: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« Odpowiedź #7 dnia: 28 Październik, 2016, 00:03 »
A NT czy zawierał JHWH?

Na przykład papirus P66 z II w. zawiera prawie całą Ewangelię Jana, a równie stary papirus P46 prawie całe Listy do Rzymian, Koryntian, Galatów, Efezjan, Kolosan i Hebrajczyków, w których nie ma imienia Jahwe (patrz Novum Testamentu Graece).

Jednak ŚJ, między innymi w tych pismach, wstawili imię Jehowa (patrz „Chrześcijańskie Pisma Greckie...” s. 413).

Z tym się zgadzam. Ale to temat drugi. Wiem, że one się łączą. Jednak zanim się dojdzie do łączenia, to i temat pierwszy wart zastanowienia. Przynajmniej tak jest wg mnie.
A co NT - wstawili niesłusznie.


Offline Roszada

Odp: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« Odpowiedź #8 dnia: 28 Październik, 2016, 10:39 »
Imię Jahwe i tekst Hbr 1:10

Oto fragment Psalmu 102:26 o Jahwe według tekstu hebrajskiego:

„Ty niegdyś założyłeś ziemię...”.

Ta sama treść Ps 101:26 [102:26] według tekstu Septuaginty wygląda następująco:

Panie [Kyrie], Ty niegdyś założyłeś ziemię...”.

Towarzystwo Strażnica twierdzi, że Septuaginta pierwotnie zawierała tetragram JHWH lub imię Jahwe w miejscach, gdzie dzisiejsza Septuaginta zawiera termin Kyrios.
Psalm ten bez wątpienia w Starym Testamencie hebrajskim odnoszony jest do Jahwe, co potwierdza pierwszy wiersz Psalmu 102 i dziewięciokrotne występowanie w nim tetragramu (patrz Ps 102:2 – „Jahwe, słuchaj modlitwy mojej...”; Ps 102:1, 11, 16, 17, 19, 20, 22, 23).
Tak się składa, że tekst tego Psalmu zacytował autor Listu do Hebrajczyków według Septuaginty, odnosząc go do Jezusa:

„Tyś Panie, na początku osadził ziemię...” (Hbr 1:10).

Z tego może płynąć wniosek, że Jezus został określony w tekście Hbr 1:10, jak w Psalmie, imieniem Jahwe, skoro według Świadków Jehowy ponoć oryginał Septuaginty zawierał tetragram JHWH!
   Psalm ten, cytowany w tekście Hbr 1:10, wyglądałby następująco:

„Tyś Jahwe, na początku osadził ziemię...”.

Jednak Towarzystwo Strażnica nie mogło do tego dopuścić i w swej Biblii w jednym z nielicznych tekstów, tzn. w Hbr 1:10, nie wstawiło imienia Jehowa.
Bo jakże to Jezus miały być nazwany tym samym imieniem co Bóg? Byłby przecież równy Jemu. Posiadałby identyczne imię.
A dla nas wypływa z tekstu Hbr 1:10 inny wniosek.
Otóż ponieważ w Ps 101:26 w Septuagincie, którą miał autor Listu do Hebrajczyków, został użyty termin Kyrie, więc zastosował on ten tekst do Jezusa. Ukazał tym równość majestatu Syna i Ojca.

Nie miała więc tamta Septuaginta chrześcijańska z I wieku w tekście imienia Jahwe. Bo jakże w tekście Listu do Hebrajczyków Ojciec by miał (por. Hbr 1:5, 8) przemawiać do Jahwe? Sam do siebie?

Widzimy więc jak wybiórcze jest wstawianie imienia Jehowa do Biblii przez Towarzystwo Strażnica. Niech wstawi ono konsekwentnie do treści Ps 102:26 imię Jehowa i niech dostawi je później również do słów z Hbr 1:10.
« Ostatnia zmiana: 28 Październik, 2016, 10:44 wysłana przez Roszada »


Offline Roszada

Odp: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« Odpowiedź #9 dnia: 29 Październik, 2016, 11:02 »
Niektórzy Świadkowie Jehowy nie wiedzą, że organizacja ich stosuje tekst Hbr 1:10 do Syna stwarzającego. Dlatego przytaczamy dla nich jej słowa:

„Psalmista mówi o Bogu, podczas gdy apostoł Paweł zastosował te słowa do Jezusa Chrystusa (Hebr. 1:10, 11)” (Strażnica Rok CVIII [1987] Nr 8 s. 21).

„Dlaczego w Hebrajczyków 1:10-12 odniesiono słowa z Psalmu 102:26-28 (Bw, BT) do Syna, chociaż sam pisarz tego psalmu skierował je do Boga? Ponieważ właśnie za pośrednictwem Syna Bóg stworzył dzieła opisane przez psalmistę...” („Prowadzenie rozmów na podstawie Pism” 2001 s. 374).

1P 2:3

Podobnie jak z Hbr 1:10 jest z tekstem 1P 2:3, będącym fragmentem Ps 34:9, który Świadkowie Jehowy odnoszą do Syna:

Czasami tekst Pism Hebrajskich odnosi się do Jehowy, ale spełnia się na Jezusie Chrystusie, gdyż Bóg powierzył mu moc i władzę. Na przykład w Psalmie 34:9 znajdujemy zaproszenie: »Skosztujcie i zobaczcie, że dobry jest Pan [Jehowa, NW]«. Piotr odniósł jednak tę wypowiedź do Pana Jezusa Chrystusa, mówiąc: »Gdyżeście zakosztowali, iż dobrotliwy jest Pan« (1 Piotra 2:3). Apostoł podaje tutaj pewną zasadę i wyjaśnia, jak sprawdza się ona również na Jezusie Chrystusie” (Strażnica Nr 11, 1994 s. 30).

Czy ta Septuaginta, z której korzystał Piotr, miała w Ps 33:9 [34:9] tetragram JHWH, skoro nazwał on w tekście 1P 2:3 Jezusa „Panem”, a nie imieniem Jahwe?

Odpowiedzi na to pytanie powinni udzielić nam Świadkowie Jehowy.
Według nas w tekstach Septuaginty, z których korzystali chrześcijanie występował grecki termin KYRIOS, a nie tetragram JHWH.


Offline Roszada

Odp: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« Odpowiedź #10 dnia: 29 Październik, 2016, 11:47 »
Towarzystwo Strażnica napisało tak o JHWH w "niektórych" kopiach LXX:

„Ci, którzy analizują starożytne hebrajskie manuskrypty biblijne, takie jak Zwoje znad Morza Martwego, są zdumieni tym, jak często występuje w nich tetragram – cztery hebrajskie litery oznaczające imię Boże. Imię to pojawia się nie tylko w tych starożytnych hebrajskich manuskryptach, ale także w niektórych kopiach greckiej Septuaginty z okresu między II wiekiem p.n.e. a I wiekiem n.e.” (Strażnica 15.12 2015 s. 10).

Natomiast Darek vel scooby napisał:

Cytuj
W końcu stwierdzenie że "tylko niektóre najstarsze fragmenty LXX zawierają tetragram" wcale nie oznacza, że pozostałe zawierają w tych miejscach zawsze jakiś jego zamiennik np. KYRIOS. Prawda natomiast jest taka że nie ma tam prostu nic, a Kyrios w czasie z przed II/I w. ne jest właściwie nieobecny.

Ja pragnę aby Darek przedstawił mi komentarz Towarzystwa Strażnica do tego tekstu, a nie swój własny.
Proszę by napisał do Towarzystwa i zamieścił list z jego komentarzem, a nie swoim. :-\

Uważam, że Towarzystwo coś wie, czego nie wie Darek.
Nie wie czemu użyto takiego a nie innego sformułowania.
Po prostu napływały do Towarzystwa listy, że podają nieprawdę, że wszystkie stare kopie zawierają JHWH.

Wcześniej tak pisało Towarzystwo:

We wczesnych kopiach Septuaginty imienia Bożego nie zastępowano wyrazem Kýrios, lecz zapisywano je starohebrajskimi literami odpowiadającymi JHWH. Pierwsi naśladowcy Chrystusa znali to imię i je wymawiali” (Strażnica 01.04 2009 s. 30).

„Znaleziska te datowano na okres między rokiem 50 p.n.e. a 50 n.e. Tetragramu nie zastąpiono w nich greckimi odpowiednikami słów »Bóg« i »Pan«. Potwierdził się zatem pogląd, iż wczesna wersja Septuaginty zawierała imię Boże” (Strażnica Nr 18, 2002 s. 28).

„Jednakże najstarsze z ocalałych kopii Septuaginty zawierają imię Jehowa w jego pierwotnej formie hebrajskiej” (Przebudźcie się! Nr 9, 1994 s. 18).

Teraz zaś Towarzystwo nie przez przypadek pisze, że tylko niektóre kopie Septuaginty zawierały pierwotnie tetragram.

Jeśli tylko „w niektórych kopiach greckiej Septuaginty z okresu między II wiekiem p.n.e. a I wiekiem n.e.” (Strażnica 15.12 2015 s. 10) występował tetragram, to zrozumiałe jest, dlaczego w Nowym Testamencie nie ma JHWH. Po prostu chrześcijanie korzystali z rękopisów z imieniem Kyrios i taką Septuagintę cytowali w Nowym Testamencie.

Towarzystwo nigdy wcześniej nie użyło sformułowanie "niektóre" o kopiach LXX z przed Chr. jako zawierające JHWH.
« Ostatnia zmiana: 29 Październik, 2016, 12:28 wysłana przez Roszada »


Gorszyciel

  • Gość
Odp: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« Odpowiedź #11 dnia: 29 Październik, 2016, 15:46 »
Roszada, mam Cię uczyć rozbioru logicznego zdania? Oba ich cytaty mówią to samo niemal.
1) „Ci, którzy analizują starożytne hebrajskie manuskrypty biblijne, takie jak Zwoje znad Morza Martwego, są zdumieni tym, jak często występuje w nich tetragram – cztery hebrajskie litery oznaczające imię Boże. Imię to pojawia się nie tylko w tych starożytnych hebrajskich manuskryptach, ale także w niektórych kopiach greckiej Septuaginty z okresu między II wiekiem p.n.e. a I wiekiem n.e.” (Strażnica 15.12 2015 s. 10).
2) „We wczesnych kopiach Septuaginty imienia Bożego nie zastępowano wyrazem Kýrios, lecz zapisywano je starohebrajskimi literami odpowiadającymi JHWH. Pierwsi naśladowcy Chrystusa znali to imię i je wymawiali” (Strażnica 01.04 2009 s. 30).

Popatrz: w zdaniu 1) napisali, że JHWH pojawia się w niektórych kopiach LXX z okresu II-I p.n.e. Nie napisali jednak, że z tego okresu są jakieś manuskrypty, w których się Kyrios pojawia. Napisali niektórych, jak sądzę, bo są takie, gdzie ani Kyrios ani JHWH się nie pojawia w ogóle. I tyle. Co to ma do praktyki zastępowania tetragramu słowem Kyrios w LXX w tym okresie? Wg mnie nic. To zdanie nic nie zmienia. Drugie zdanie natomiast mówi, że Tetragramu w manuskryptach LXX z tegoż okresu nie zastępowano słowem Kyrios, co jest prawdą na obecny stan zachowania rękopisów LXX z wieków II-I p.n.e. Jest też prawdą, że zapisywano Imię JHWH literami hebrajskimi, ale nie zawsze tak, co jest jedynym błędem w tym zdaniu, i może stąd późniejsza poprawka (nie dodali, że są takie rękopisy, gdzie zostało w tych miejscach gdzie powinno być Imię puste miejsce lub wokalizowano Jao, a także, że są takie, gdzie po prostu Imię nie występuje, bo się taki skrawek zachował, że na Imię po prostu nie trafiło). Drugie zdania 2. cytatu to już nadinterpretacja WTSowska. To, że napisali w niektórych nie oznacza, że uważają, że są takie, w których się Kyrios pojawia.


Offline Roszada

Odp: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« Odpowiedź #12 dnia: 29 Październik, 2016, 15:55 »
Cytuj
Nie napisali jednak, że z tego okresu są jakieś manuskrypty, w których się Kyrios pojawia.
O to im chodziło, coś napomknąć, a coś przemilczeć.
Oni wiedzą, że są kawałki, gdzie nawet w tych kopiach co jest JHWH, są też kawałki, gdzie nie ma JHWH, a jest Kyrios.
Gdzieś widziałem w necie takie opracowanie, gdzie były Kyriosy zaznaczone.

Nie mój żaby Towarzystwo lubi fragmenciki pokazywać, ale tylko te, co chce.

Dla mnie jest to ewidentne przyznanie się, że są teksty LXX bez JHWH i to z przed Chr.

Teraz się nie zajmuje imieniem więc nie ma czasu. :-\
« Ostatnia zmiana: 29 Październik, 2016, 16:24 wysłana przez Roszada »


Gorszyciel

  • Gość
Odp: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« Odpowiedź #13 dnia: 29 Październik, 2016, 16:00 »
No to szkoda, że nie pamiętasz tych manuskryptów z Kyriosami sprzed n.e.


Offline Roszada

Odp: JHWH w Septuagincie - co wnosi nowego?
« Odpowiedź #14 dnia: 29 Październik, 2016, 16:04 »
Cytuj
No to szkoda, że nie pamiętasz tych manuskryptów z Kyriosami sprzed n.e.
Może to Ciebie zadowoli Gorszycielu?

Mój kolega J. Lewandowski pisze:
Cytuj

Po pierwsze, Świadkowie Jehowy nie mówią już, że tetragram jaki znajdujemy wpisany w powyższym papirusie Septuaginty (LXX) Fuad nr 266 został w nim dopisany dopiero później i nie znajdował się w nim oryginalnie, tzn. kopista jaki sporządził ten papirus LXX nie umieścił go tam, zostawiając tylko puste i wykropkowane miejsca (por. opinię dra Krafta na ten temat: "The first copyist left the dot marker and blank space, which was filled in later, presumably by another hand", zamieszczoną w tekście http://ccat.sas.upenn.edu/rs/rak/earlypap.html przy punkcie 8 w ostatnim akapicie).

Po drugie, Świadkowie Jehowy nie informują nas też o tym, że inne równie stare papirusy LXX z grupy Fuad nie tylko nie zawierają tetragramu tam, gdzie powinien on być, ale w miejscu gdzie powinien on być wstawiony zastępują go substytutem Theos - Bóg. Przykładem takiego papirusu jest pochodzący również z pierwszego wieku przed Chrystusem papirus Fuad 266a, który choć zawiera fragmenty księgi Rodzaju, to ani razu nie znajdujemy w nim tetragramu (rysunek obok ukazujący jeden z ośmiu fragmentów papirusu Fuad 266a)
Wręcz przeciwnie, w Rdz 4:6 gdzie powinien być tetragram, papirus Fuad 266a wstawia zamiast niego substytut Theos - Bóg.
itd.
Tam są i inne papirusy wymienione.
Widać tam, że i Theos wstawiano za JHWH.

http://www.piotrandryszczak.pl/jan_lew_czy_pisarze_nt_musieli_przepisywac_imie_boze_z_septuaginty.html
« Ostatnia zmiana: 29 Październik, 2016, 16:26 wysłana przez Roszada »