3. STATUS OSOBY DUCHOWNEJ W ŚWIETLE OBOWIĄZUJĄCYCH
REGULACJI PRAWNYCH I ORZECZNICTWA WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI
Po zmianach jakie zaistniały w 2014 r. nie ma większych problemów
aby wskazać, kto w związku wyznaniowym Świadków Jehowy pełni rolę
osoby duchownej. Nie było to jednak takie oczywiste przed tą datą. Dla-
tego też wymiar sprawiedliwości musiał w swoich orzeczeniach, w opar-
*****
21 List Chrześcijańskiego Zboru Świadków Jehowy w Nadarzynie z 9 kwietnia 2012
roku pt. Do wszystkich gron starszych, dotyczący zasad postępowania w sprawach związa-
nych z kwestiami prawnymi – kopia w posiadaniu autora.
22 Strażnica z 1996 r. Nr 9, s. 18.
Strona 130
ciu o obowiązujące przepisy prawne oraz prawo wewnętrzne związku,
doprecyzowywać to pojęcie. W polskich realiach Świadkowie Jehowy
najczęściej powoływali się na istnienie stanu duchownego w sprawach do-
tyczących zwolnienia ze służby wojskowej, oraz kwestiach związanych
z ubezpieczeniem społecznym osób duchownych.
Z uwagi na bogatą literaturę przedmiotu, zasygnalizowane zostaną
tylko niektóre zagadnienia związane z zasadą autonomii i niezależności23 .
Będą one dotyczyły w głównej mierze możliwości samodzielnego określa-
nia przez związki wyznaniowe kategorii osób duchownych. Obowiązują-
ca Konstytucja RP stanowi, że „Stosunki między państwem a kościołami
i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach posza-
nowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim
zakresie (…)” (art. 25 ust. 3). W doktrynie przyjmuje się, że termin auto-
nomia oznacza samostanowienie, ale jego istotę najpełniej oddaje wyraz
samoprawodawczość. Pojęcie to odnosi się jedynie do kościołów, a nie do
państwa. W sensie pozytywnym oznacza ono niezależność części (kościo-
ła), w ramach określonej całości (państwa). Ponadto jest to prawo do sa-
moorganizacji i samorządności mniejszej części. W aspekcie negatywnym
jest to wolność od ingerencji większej całości w mniejszą część24. Państwo
uznaje autonomię i w pewien sposób ją limituje. Jej źródłem zaś jest wol-
ność religii, wypływająca z godności osoby ludzkiej25 .
Trybunał Konstytucyjny (TK) wielokrotnie wypowiadał się na temat
zakresu zasady autonomii i niezależności26.
W orzeczeniu z dnia 14 grud-nia 2009 (K 55/07) uznał, że „Zasada poszanowania autonomii
i wzajemnej niezależności oznacza, m.in. prawo wspólnot religijnych do samodziel-
nego decydowania o swoich sprawach wewnętrznych, w szczególności
określania treści swojej wiary, struktur organizacyjnych oraz obsadzania
stanowisk kościelnych”.
*****
23 Zob. m.in. Góralski, Pieńdyk 2000.
24 Sobczyk 2013, 143-144.
25 Borecki 2012, 88.
26 Zob. m.in. postanowienie TK z dnia 18 lutego 2015 r. (S 2/15), OTK-A z 2015 r.
Nr 2, poz. 23; wyrok TK z dnia 18 stycznia 2006 r. (K 21/05), OTK-A z 2006 r. Nr 1, poz. 4;
postanowienie TK z dnia 24 września 2013 r. (SK 39/12), OTK-A z 2013 r. Nr 7, poz. 107;
wyrok TK z dnia 14 grudnia 2009 r. (K 55/07), OTK-A z 2009 r. Nr 11, poz. 167; wyrok TK
z 2 grudnia 2009 r. (U 10/07), OTK-A z 2009 r. Nr 11, poz. 163.
Strona 131
Jeszcze zanim autonomia i niezależność stały się zasadą ustrojową,
odpowiednie regulacje zostały zawarte w ustawie o gwarancjach wolności
sumienia i wyznania z 1989 r. Swoboda wypełniania funkcji religijnych,
obok oddzielenia od państwa i równouprawnienia, zostały zakwalifikowa-
ne przez prawodawcę do gwarancji wolności sumienia i wyznania (art. 9
ust. 2). Potwierdza to również art. 11 ust. 1 w zw. z art. 19 ust. 4, pkt 5,
w świetle których kościoły i inne związki wyznaniowe są niezależne od
państwa w wykonywaniu swoich funkcji religijnych, oraz mogą ustana-
wiać, kształcić i zatrudniać duchownych.
Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z dnia 6 maja 1992 r. stwierdził,
że uznanie określonej osoby za duchownego, wymaga wnikliwego zapo-
znania się z zasadami funkcjonowania kościoła lub związku wyznaniowe-
go, one bowiem – w powiązaniu z całokształtem okoliczności konkretnego
wypadku – pozwolą na stwierdzenie, czy osoba taka powołana została do
organizowania i sprawowania kultu religijnego. Duchownym jest osoba
należąca do Kościoła Katolickiego lub innego
Kościoła albo związku wyznaniowego, która wyróżnia się spośród ogółu wyznawców danej religii
tym, że powołana została do stałego organizowania i sprawowania kultu
religijnego. W związku z tym za duchownego nie może więc być uznany
każdy członek Towarzystwa Biblijnego i Traktatowego – Zarejestrowany
Związek Wyznania Świadków Jehowy w Polsce – lecz tylko ten, który
odpowiada powyższym kryteriom27.
Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 19 września 2000 r.,
orzekając w sprawie członka Polskiego Kościoła Dialogu zaznaczył, że
skorzystał z ustaleń Sądu Najwyższego, zawartych w powyższej uchwa-
le28. W orzeczeniu tym zostały doprecyzowane warunki co do formy jakie
muszą spełnić wewnętrzne regulacje, aby daną osobę można było uznać
za duchownego. NSA zauważył, że – nie kwestionując uprawnień danego
kościoła bądź związku wyznaniowego do wypełniania jego funkcji reli-
gijnych poprzez ustanawianie duchownych, według ustanowionych przez
siebie przepisów prawa wewnętrznego – prawo to musi zachować rangę
*****
27 Uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 1992 r. (I KZP 1/92), OSNKW
z 1992 r., z. 7-8, poz. 46.
28 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 19 września 2000 r. (III SA
1411/00), LEX nr 47198.
Strona 132
przepisów prawa statutowego kościoła. Wynika to wyraźnie z treści art. 32
ust. 2 pkt 9 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Samo zaś
oświadczenie przedstawicieli danego kościoła nie jest wystarczające, aby
daną osobę uznać za duchownego.
Pomimo tego, że wyrok ten nie dotyczył bezpośrednio Świadka Je-
howy, tezy zawarte w prezentowanym orzeczeniu miały bezpośrednie
przełożenie na sytuację panującą w związku. Brak regulacji statutowych
powodował, że zdarzały się sprzeczne ze sobą orzeczenia, co do uznania
określonych kategorii członków Świadków Jehowy za osoby duchow-
ne. W wyroku z dnia 13 stycznia 1984 r. 29 Naczelny Sąd Administra-
cyjny rozpatrywał sprawę pełnoczasowego kaznodziei, który uchylając
się od obowiązku pracy zarobkowej, naruszył dyspozycję ustawy z dnia
26 października 1982 r. o postępowaniu wobec osób uchylających się od
pracy30. Problem, który zaistniał w tym konkretnym przypadku wynikał
bezpośrednio z faktu, że w tym czasie Świadkowie Jehowy funkcjono-
wali nielegalnie. Art. 2 ustawy wyłączał zaś od obowiązku pracy jedynie
„duchownych i zakonników kościołów i związków wyznaniowych uzna-
nych przez Państwo”. Naczelnik gminy uznał, że w związku z brakiem
rejestracji Świadków Jehowy, jego członkowie nie podlegają powyższym
wyłączeniom i nałożył stosowną karę. NSA wydając wyrok powołał się na
klauzulę zawartą w ustawie, zgodnie z którą nie wystarczy stwierdzenie
„uporczywego” charakteru uchylania się od pracy, musi on bowiem wy-
nikać „z przyczyn społecznie nie usprawiedliwionych”. Fakt zaś pełnienia
funkcji pełnoczasowego kaznodziei, należy uznać za taką przyczynę. Po-
nadto NSA powołał się na obowiązującą wówczas konstytucyjną zasadę
wolności sumienia i wyznania stwierdzając, że „brak unormowania sytua-
cji prawnej związku wyznaniowego powoduje nieskuteczność jego działań
jako organizacji społecznej na płaszczyźnie państwowego porządku praw-
nego, nie ogranicza jednak obywateli tworzących społeczny substrat tego
związku, a więc wspólnotę wyznaniową, w korzystaniu z konstytucyjnego
prawa do wolności wyznania”. Wydając powyższe orzeczenie, NSA uznał
pełnoczasowego kaznodzieję za osobę wykonującą funkcje duchowne.
*****
29 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 13 stycznia
1984 r. (SA/Wr 701/83), ONSA z 1984 r., z. 1, poz. 3.
30 Dz. U. z 1982 r. Nr 35, poz. 229.
Strona133
Odmienne stanowisko co do kategorii głosicieli kaznodziejów zajął
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 5 września
2007 r., kiedy zauważył, że skarżący nie jest duchownym o jakim stanowi
przepis art. 47 ust. 1 ustawy o powszechnym obowiązku obrony, stąd nie
ma podstaw, aby został przeniesiony do rezerwy31. Wojewódzki Sąd Admi-
nistracyjny w Krakowie, rozpatrując sprawę, jeszcze na gruncie przepisów
wewnętrznych Świadków Jehowy sprzed 2014 r., dokonał rozszerzającej
interpretacji kategorii duchownych. Dla sądu ważne było to, że dana osoba
od osiemnastu lat jest Świadkiem Jehowy, nie biorąc w ogóle pod uwagę
jaką funkcję pełni32.
W świetle zaprezentowanych regulacji prawnych, stanowiska doktry-
ny oraz wymiaru sprawiedliwości, kościoły i związki wyznaniowe uzyska-
ły uprawnienia do tego, aby w ramach swojej działalności móc określać
struktury duchowieństwa. Jednakże podstawowy warunek, który należało
spełnić, to konieczność ustanawiania ich według przepisów prawa we-
wnętrznego (art. 12 u.g.w.s.w.). Zatem, aby związek wyznaniowy mógł
korzystać z gwarancji przewidzianych dla osób duchownych, po pierw-
sze, musiał mieć wyraźnie wyodrębnione prawo wewnętrzne, a po drugie,
to w prawie tym winny znaleźć się odpowiednie regulacje. W przypadku
Świadków Jehowy nie było to takie oczywiste. Do 1990 r. ich działalność
nie była formalnie zalegalizowana. W statucie z 1945 i z 1987 roku nie
przewidziano stanu duchownego, a ponadto w wielu oficjalnych wypowie-
dziach związek wyraźnie negował jego istnienie. Wszystko to powodowa-
ło, że polski wymiar sprawiedliwości miał problem z tym, którym katego-
riom członków Świadków Jehowy przyznać status osoby duchownej.
4. PRAWO WEWNĘTRZNE ŚWIADKÓW JEHOWY PO 2014 ROKU
W 2014 r. wszedł w życie nowy statut Świadków Jehowy, który obok
wyodrębnienia kategorii osób duchownych, wprowadził również poję-
*****
31 Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 5 września
2007 r. (IV SA/Po 555/07), LEX nr 439529.
32 Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 13 listopada
2015 r., (III SA/Kr 495/15), LEX nr 1954114.
Strona 134
cie prawa wewnętrznego. W świetle tego dokumentu „prawo wewnętrz-
ne obejmuje nauki biblijne, procedury postępowania przyjęte przez Ciało
Kierownicze, wytyczne przekazywane przez Ciało Kierownicze lub jego
przedstawicieli, zawarte w listach, publikacjach oraz przekazywane ust-
nie, oraz wytyczne Komitetu Oddziału wydane w ramach powierzonych
kompetencji” (preambuła p. 4). Zakres prawa wewnętrznego został okre-
ślony bardzo szeroko i z całą pewnością będzie go bardzo trudno precyzyj-
nie określić. Powody wprowadzonych zmian zostały wyjaśnione w liście
Biura Oddziału do wszystkich gron starszych z 15 października 2015 r.
Charakteryzując sytuację prawną „starszych” stwierdza się w nim m.in.,
że „[z]godnie ze wzorcem biblijnym Świadkowie Jehowy nie mają opła-
canej klasy duchowieństwa. Jednakże system prawny traktuje w sposób
szczególny osoby, które są odpowiedzialne za niesienie pomocy duchowej
i organizację życia religijnego w danej społeczności religijnej. Zostało to
opisane w rozdziale 6 Statutu. Starsi mogą korzystać z przywilejów tak
zwanej tajemnicy spowiedzi, ponieważ zgodnie z treścią Statutu starsi
sprawują w zborze urząd duchowy”33. Zatem stan duchowny został wpro-
wadzony z uwagi na konieczność usunięcia sprzeczności pomiędzy pra-
wem wewnętrznym a normami państwowymi.
Już w preambule statutu z 2014 r. pojawia się wzmianka o osobach
sprawujących urzędy duchowe, które wraz z innymi jednostkami organi-
zacyjnymi Świadków Jehowy w Polsce działają w oparciu o prawo we-
wnętrzne (pkt 4). O tym, że osoby sprawujące urzędy duchowe należy
kwalifikować jako osoby duchowne, stanowi art. 51 statutu. Zgodnie z jego
treścią „ilekroć przepisy prawa państwowego mówią na temat osób du-
chownych oraz osób zakonnych, ustanowionych według przepisów prawa
wewnętrznego kościołów i innych związków wyznaniowych, należy przez
to rozumieć osoby sprawujące w związku urzędy duchowe…” (podkr.
M.B.). Tylko ten fragment statutu wyraźnie odwołuje się do terminu osoba
duchowna. Dalsza jego część używa sformułowania urzędy duchowe. Taki
też tytuł nosi rozdział 6 dokumentu. Statut stanowi, że wszyscy członkowie
związku są równi wobec Boga, a urzędy duchowe ustanawia się wyłącz-
nie w celu udzielania pomocy duchowej oraz organizacji życia religijnego
(art. 53). Statut wyodrębnia następujące kategorie osób duchownych. Są to
*****
33
http://www.biblos.feen.pl/ [dostęp: 19.12.2017].
Strona 135
członkowie Wspólnoty Specjalnych Sług Pełnoczasowych (dalej: Wspól-
nota) oraz starsi (art. 52). Siedzibą Wspólnoty jest Nadarzyn k. Warszawy
(art. 45). Jest to jednostka organizacyjna, wspierająca Komitet Oddziału
i inne jednostki organizacyjne związku w realizacji celów statutowych
(art. 44). Wspólnota ma charakter zakonny i jest częścią Ogólnoświatowej
Wspólnoty Specjalnych Sług Pełnoczasowych Świadków Jehowy (art. 47
w zw. z art. 49).
Statut nie określa, jakie kategorie członków Świadków Jehowy two-
rzą Wspólnotę, dlatego też należy w tym celu odwołać się do oficjalnych
publikacji. Tam też znajdziemy informacje na temat jej charakteru i pełnio-
nych funkcji. Strażnica (do Studium) z 17 kwietnia 2017 r. informuje, że
Ogólnoświatowa Wspólnota Specjalnych Sług Pełnoczasowych Świadków
Jehowy liczy obecnie około 67 000 członków. Część z nich pracuje w Be-
tel, a inni usługują na budowach teokratycznych, jako nadzorcy obwodów,
wykładowcy terenowi, pionierzy specjalni, misjonarze czy Słudzy Sal Zgro-
madzeń lub ośrodków szkoleń biblijnych. Katalog ten doprecyzowuje inna
publikacja, według której służbę pełnoczasową pełnią obecnie: pionierzy
stali, pionierzy specjalni, nadzorcy obwodów, członkowie rodziny Betel,
misjonarze, słudzy i ochotnicy międzynarodowi, słudzy na budowach Sal
Królestwa34. Wszystkich członków Wspólnoty obowiązuje ślubowanie
posłuszeństwa i ubóstwa. Członkowie Wspólnoty mają prowadzić proste
życie i nie podejmować bez pozwolenia pracy zarobkowej35. W związku
z zakazem pracy, członkowie Wspólnoty mają zapewnione wsparcie mate-
rialne i opiekę, pomimo tego, że wyklucza się istnienie opłacanego stanu
duchownego (art. 65 w zw. z art. 63). W 2016 r. Świadkowie Jehowy wyda-
li ponad 213 milionów dolarów na zaspokojenie potrzeb 19 819 członków
Ogólnoświatowej Wspólnoty Specjalnych Sług Pełnoczasowych36 .
Betel to inaczej Biuro Oddziału Świadków Jehowy w danym kra-
ju. Jego polska siedziba znajduje się w Nadarzynie k. Warszawy. Jest to
*****
34 „Pamiętajmy o sługach pełnoczasowych”, Strażnica (wydanie do studium), wrzesień
2014 r.,
https://www.jw.org/pl/publikacje/czasopisma/w20140915/pami%C4%99tajmy-o- -s%C5%82ugach-pe%C5%82noczasowych/ [dostęp: 20.12.2017].
35 „Co ślubujesz spełnij”, Strażnica (wydanie do studium), kwiecień 2017 r., https://
wol.jw.org/pl/wol/d/r12/lp-p/2017365?q [dostęp: 19.12.2017].
36 Rocznik Świadków Jehowy 2017, s. 177,
https://www.jw.org/pl/publikacje/ksi% C4%85%C5%BCki/rocznik-2017/najwazniejsze-dane-2016/ [dostęp: 19.12.2017].
Strona 136
ośrodek koordynujący działalność Świadków Jehowy. Pracują w nim jako
wolontariusze ochrzczeni Świadkowie Jehowy 37.
CDN.
